Św. Marek Ewangelista – Przewodnik dla początkujących

Św. Marek Ewangelista jest pomniejszą postacią biblijną, która żyła w I wieku. Nazywany również Janem Markiem jest uważany za autora Ewangelii Marka. W Księdze Dziejów Apostolskich Jan Marek był towarzyszem Pawła i Barnaby. Chociaż Biblia nie potwierdza ani nie zaprzecza temu, wielu uważa, że nawiązał bliskie relacje z Piotrem, a jego ewangelia zawiera relację Piotra o życiu i służbie Jezusa.

Jeśli faktycznie był św. Markiem Ewangelistą, to według wczesnego kościoła Jan Marek był także pierwszym biskupem Aleksandrii i pierwszą osobą, która założyła kościół chrześcijański w Afryce.

Jego imię pojawia się po raz pierwszy w Dziejach Apostolskich 12:12, kiedy Piotr ucieka z więzienia i wycofuje się do domu chrześcijan – który okazuje się być domem matki Jana Marka, Marii. Wielu uczonych spekuluje, że był to początek długotrwałej relacji między nimi, a Jan Marek ostatecznie zapisał relację Piotra o życiu i służbie Jezusa w Ewangelii Marka.

Następnym razem, gdy widzimy Jana Marka w Biblii, jest on towarzyszem podróży Pawła i Barnaby (Dz 12:25). Jan Marek ostatecznie doprowadził do konfliktu między Pawłem i Barnabą, w wyniku czego rozstali się podczas drugiej podróży misyjnej Pawła.

Nowy Testament wspomina Jana Marka z imienia tylko kilka razy – choć niektórzy uczeni spekulują, że jest on również nienazwaną postacią w Ewangelii Marka (Mk 14:51-52).

Kim więc była ta niejasna postać biblijna? I dlaczego Kościół wierzy, że napisał Ewangelię Marka – która jest powszechnie uważana za pierwszą ewangelię, jaką kiedykolwiek napisano? Przeanalizujemy wszystko, co Biblia mówi o Janie Marku, a także to, co możemy zebrać od starożytnych pisarzy chrześcijańskich.

Najpierw kilka prostych faktów.

Kim był Jan Marek?

Jeśli chodzi o szczegóły życia Jana Marka, Biblia nie daje nam zbyt wielu informacji. Przez tysiąclecia uczeni analizowali fragmenty, które o nim wspominają, szukając wskazówek na temat tej niejasnej, ale ważnej postaci biblijnej. Poza kilkoma faktami, które możemy zebrać z Pisma Świętego i kilkoma sprzecznymi relacjami z wczesnego kościoła, pozostaje nam spekulować, kim był i co robił.

Oto, co wiemy.

Jan, zwany także Markiem

Biblia nigdy nie wspomina o kimś o imieniu Jan Marek. Ale kilka fragmentów Dziejów Apostolskich odnosi się do człowieka jako „Jana, zwanego także Markiem”. Jest to osoba, którą znamy jako Jana Marka – być może lepiej byłoby go zapamiętać jako „Jana/Marka”. W pierwszym wieku Jan było najpopularniejszym hebrajskim imieniem. Marek było najpopularniejszym imieniem rzymskim. Nie było niczym niezwykłym, że ktoś nosił zarówno hebrajskie, jak i rzymskie imię, jak widzimy w przypadku Szawła, zwanego także Pawłem.

Ponieważ osoba ta nosiła dwa najpopularniejsze imiona swoich czasów, błędem może być zakładanie, że każde odniesienie do osoby o imieniu Marek odnosi się do człowieka, którego znamy jako Jana Marka. Jednak niektórzy uczeni twierdzą, że fakt, iż imię to było tak powszechne, jest właśnie powodem, dla którego powinniśmy zakładać, że jeśli Biblia mówi „Marek”, oznacza to tego Marka.

W Biblii występuje wiele innych popularnych imion, a w wielu przypadkach, gdy są dwie lub więcej osób o tym samym imieniu, autor biblijny próbuje je rozróżnić. Zawsze możemy stwierdzić, kiedy Biblia odnosi się do Jana Chrzciciela lub Jana Apostoła. Chociaż było dwóch apostołów o imieniu Judasz, jeden z nich nazywany jest Judaszem Iskariotą, a drugi Judaszem, synem Jakuba (Łk 6:16). Nie wspominając już o licznych Mariach i Jakubach, którzy są różni w relacjach narracyjnych.

Kiedy więc Piotr wspomina o „moim synu Marku” w 1 Piotra 5:13, wyraźnie zakłada, że kościoły, do których pisał, będą dokładnie wiedziały, o którego Marka chodzi. W niektórych listach Pawła wspomina on o człowieku imieniem Marek, nawet nie starając się rozróżnić, o kogo chodzi (2 Tymoteusza 4:11, Filemona 24).

Jeśli, jak poświadcza tradycja kościelna, w kościele pierwszego wieku był dobrze znany Marek, nie jest nierozsądne zakładanie, że o ile autor biblijny nie mówi inaczej, odniesienie do Marka było odniesieniem do tego Marka.

Syn Marii (nie, nie tej Marii)

Jan Marek jest po raz pierwszy wspomniany w Dziejach Apostolskich 12:12, gdzie Łukasz używa go do rozróżnienia, do której Marii się odnosi:

Po zastanowieniu się poszedł do domu Marii, matki Jana, zwanego Markiem, gdzie zebrało się wielu na modlitwie.

Ponieważ Maria była właścicielką domu z co najmniej jednym sługą (Dz 12:13), a chrześcijanie gromadzili się w jej domu, najprawdopodobniej była zamożną, renomowaną kobietą. Anchor Yale Bible Dictionary sugeruje, że prawdopodobnie odegrała istotną rolę we wczesnym kościele chrześcijańskim, a jej status doprowadził do licznych spekulacji na temat Jana Marka i jego rodziny:

Zarówno sam dom, jak i gospodarstwo Marii były prawdopodobnie ważne dla wczesnej wspólnoty chrześcijańskiej w Jerozolimie, ponieważ Piotr wiedział, że chrześcijanie będą się tam gromadzić na modlitwę. Tak więc rola Jana Marka we wczesnej tradycji Kościoła często wiąże się z domniemanym bogactwem i prestiżem Marii, która była właścicielką domu ze służącą (Rodą) i która mogła wspierać zgromadzenia pierwszych chrześcijan na nabożeństwa. Powszechne, choć najprawdopodobniej błędne, przekonanie, że Jan Marek był „młodym mężczyzną”, który uniknął schwytania przez Rzymian podczas aresztowania Jezusa (Mk 14:51-52), opiera się na założeniu, że ogród Getsemani był własnością rodziny Marii i był przez nią pielęgnowany. Zgodnie z tym poglądem Jan Marek być może stacjonowałby w ogrodzie jako strażnik podczas nocnej warty. Inna tradycja, która utrzymuje, że Ostatnia Wieczerza (Mk 14) odbyła się w domu Marii, zakłada, że domownicy byli zaznajomieni z pracą Jezusa i byli otwarci na jego działalność. Papiasz z Hierapolis argumentuje jednak przeciwko bliskim relacjom między Jezusem a rodziną, ponieważ zauważa konkretnie, że Marek „nie słyszał Pana ani za Nim nie podążał” (Euzebiusz, Historia Kościoła 3.39.15)

Towarzysz Pawła i Barnaby

W dalszej części Dziejów Apostolskich 12 Łukasz ponownie wspomina o Janie Marku. Tym razem wyrusza on w drogę z Pawłem i Barnabą:

Barnaba i Szaweł, wypełniwszy swoje zadania, powrócili z Jerozolimy zabierając z sobą Jana, zwanego Markiem. – Dzieje Apostolskie 12:25

Jan Marek nie odgrywa znaczącej roli w żadnym z wydarzeń podczas tej podróży misyjnej, ale Łukasz wspomina, że był ich „pomocnikiem” (Dz 13:5). Anchor Yale Bible Dictionary spekuluje, że mógł być kimś w rodzaju „rejestratora, katechety i towarzysza podróży”.

Kiedy Paweł i Barnaba dotarli do Pergi w Pamfilii (starożytne miasto we współczesnej Turcji), Jan Marek opuścił ich i wrócił do Jerozolimy.

Biblia nie mówi nam, dlaczego odszedł, ale kiedy Paweł i Barnaba dyskutowali o swojej drugiej podróży misyjnej, byli podzieleni co do zabrania ze sobą Jana Marka i ostatecznie rozstali się z jego powodu. (Więcej na ten temat później.) Niezależnie od tego, na czym polegał konflikt, jeśli założymy, że listy Pawła odnoszą się do tego Marka, wydaje się, że naprawili oni relacje:

Łukasz sam jest ze mną. Weź Marka i przyprowadź ze sobą; jest mi bowiem przydatny do posługiwania. – 2 Tymoteusza 4:11

Czy św. Marek był kuzynem Barnaby?

W liście do kościoła w Kolosach Paweł odnosi się do osoby o imieniu Marek z interesującym szczegółem:

Pozdrawia was Arystarch, mój współwięzień, i Marek, kuzyn Barnaby, co do którego otrzymaliście zlecenia: Przyjmijcie go, jeśli do was przybędzie – Kolosan 4:10

To dodaje trochę skrętu do niezgody między Pawłem a Barnabą. Paweł nie chciał zabrać ze sobą Jana Marka w drugą podróż, ponieważ porzucił ich w połowie pierwszej, ale Barnaba tak bardzo chciał, aby Jan Marek poszedł z nimi, że był gotów iść bez Pawła.

O siedemdziesięciu apostołach (lista siedemdziesięciu apostołów z Łukasza 10), prawdopodobnie napisana pod koniec II lub na początku III wieku, rozróżnia tego Marka od człowieka, którego znamy jako Jana Marka:

„Marek, kuzyn Barnaby, biskup Apollonii… Marek, który jest także Janem, biskupem Bibloupolis”.

Jednak biorąc pod uwagę jego związek z Pawłem i Barnabą oraz brak poparcia dla tego rozróżnienia w innych miejscach, wielu uczonych wierzy, że Marek, kuzyn Barnaby, jest tą samą osobą co Jan Marek.

Nie był naocznym świadkiem ewangelii

On the Seventy Apostles wymienia Marka Ewangelistę wśród 70 (lub 72) uczniów wysłanych przez Jezusa w Ewangelii Łukasza 10. Prawdopodobnie ma to na celu przedstawienie go jako naocznego świadka życia i służby, ale wcześniejsze twierdzenie Papiasa z Hierapolis (który żył około 60-163 rne) mówi, że Marek, który napisał ewangelię, nie był naocznym świadkiem:

Marek, stając się tłumaczem Piotra, spisał dokładnie, choć nie w kolejności, wszystko, co zapamiętał z tego, co powiedział lub uczynił Chrystus. Ponieważ ani nie słyszał Pana, ani za Nim nie podążał, ale później, jak powiedziałem, poszedł za Piotrem, który dostosował swoje nauczanie do potrzeb swoich słuchaczy, ale nie miał zamiaru podawać powiązanej relacji z przemówień Pana, tak że Marek nie popełnił błędu, gdy w ten sposób napisał niektóre rzeczy tak, jak je zapamiętał. Uważał bowiem na jedną rzecz, aby nie pominąć żadnej z rzeczy, które usłyszał, i aby nie podać żadnej z nich fałszywie „. – Historia Kościoła

Jest to najwcześniejsze twierdzenie, że ewangelia Marka była oparta na relacji Piotra i możliwe, że Papiasz cytuje tutaj apostoła Jana, choć nazywa go Janem Starszym.

Niektórzy uczeni spekulują, że Marek włączył siebie jako nienazwaną postać do ewangelii. Jego ewangelia jest jedyną, która wspomina o tajemniczym młodym mężczyźnie, który ucieka nago po aresztowaniu Jezusa w Ewangelii Marka 14:

A pewien młodzieniec szedł za Nim, odziany prześcieradłem na gołym ciele. Chcieli go chwycić,  lecz on zostawił prześcieradło i nago uciekł od nich. – Ewangelia św. Marka 14:51-52

Chociaż takie zdarzenia były dość powszechne w starożytnych pismach, jest to czysta spekulacja i nie jest zgodna z najwcześniejszymi tradycjami.

Ponadto w samej ewangelii istnieją oznaki, że autor nie był naocznym świadkiem wydarzeń zapisanych w Marku. Istnieje kilka przypadków, w których jasne jest, że autor nie był zaznajomiony z geografią miejsc, o których pisał.

Krytyk biblijny Randel McCraw Helms ujął to dosadnie:

„Marek wiedział tak mało o tym obszarze, że opisał Jezusa idącego z terytorium Tyru 'przez Sydon do Jeziora Galilejskiego przez terytorium Dziesięciu Miast’ (Mk 7:31); jest to podobne do stwierdzenia, że z Londynu do Paryża jedzie się przez Edynburg i Rzym”

Czy Jan Marek był tą samą osobą co św. Marek Ewangelista?

Jan Marek jest tradycyjnie uważany za tę samą osobę, co św. Marek Ewangelista – autor Ewangelii Marka.

Ponownie, „O siedemdziesięciu apostołach” rozróżnia te dwie osoby:

„Marek Ewangelista, biskup Aleksandrii. . . . Marek, który jest także Janem, biskupem Bibloupolis”.

Jednak wcześniejsze twierdzenie Papiasa z Hierapolis, zachowane w Historii Kościoła Euzebiusza, stwierdza, że Marek, który napisał Ewangelię Marka, nie był naocznym świadkiem, co czyni go człowiekiem znanym jako Marek Ewangelista. Spójrzmy jeszcze raz na to, co powiedział:

„Marek, stając się tłumaczem Piotra, spisał dokładnie, choć nie w kolejności, wszystko, co zapamiętał z tego, co powiedział lub uczynił Chrystus. Albowiem ani nie słyszał Pana, ani nie poszedł za Nim, ale potem, jak powiedziałem, poszedł za Piotrem…”.

Jest to sprzeczne z późniejszym zapisem w „O siedemdziesięciu apostołach” i pozostawia otwartą możliwość, że Jan Marek jest Markiem, który napisał ewangelię noszącą jego imię. Chociaż żaden z ojców kościoła nie mówi wyraźnie, że Jan Marek napisał ewangelię, jednogłośnie stwierdzają, że zrobił to człowiek o imieniu Marek i żaden z nich nie odróżnia tej osoby od człowieka o imieniu Jan, który również nazywał się Markiem – ani od żadnego innego Marka wspomnianego w listach.

I jak powiedzieliśmy wcześniej, wielu uczonych argumentuje, że ponieważ Marek był tak powszechnym imieniem, ważne byłoby rozróżnienie, do którego Marka się odnosili, chyba że był jeden Marek, do którego to oczywiście się odnosiło, taki jak Marek wspomniany w Dziejach Apostolskich i listach, który był blisko związany z Piotrem, Pawłem i Barnabą.

Nie ma więc bezpośredniego dowodu na to, że Jan Marek jest Markiem Ewangelistą, ale nie ma też dowodu na to, że nim nie jest. Przez wieki Kościół używał tych imion zamiennie.

Pierwszy biskup Aleksandrii

Jeśli przyjmiemy, że Jan Marek jest również Markiem Ewangelistą, to zgodnie z tradycją założył on również kościół w Aleksandrii (jeden z najważniejszych kościołów we wczesnym chrześcijaństwie) około 49 r. n.e.. To czyni go również pierwszą osobą, która wprowadziła chrześcijaństwo do Afryki.

W Historii Kościoła Euzebiusz odnotowuje:

„I mówią, że ten Marek był pierwszym, który został wysłany do Egiptu i że głosił Ewangelię, którą napisał, i jako pierwszy założył kościoły w Aleksandrii.

A rzesza wierzących, zarówno mężczyzn, jak i kobiet, którzy zebrali się tam na samym początku i prowadzili życie najbardziej filozoficzne i przesadnie ascetyczne, była tak wielka, że Filon uznał za stosowne opisać ich zajęcia, spotkania, rozrywki i cały ich sposób życia „.

Konflikt z Pawłem

Biblia nie mówi, dlaczego Jan Marek opuścił Pawła i Barnabę w połowie ich pierwszej podróży misyjnej, co oczywiście doprowadziło do różnego rodzaju spekulacji. Niektórzy podają zwykłe, przyziemne powody: zachorował, był zbyt młody lub coś mu wypadło. Biblia mówi nam jednak, że bez względu na to, jaki był powód Jana Marka, kiedy Paweł i Barnaba rozmawiali o zabraniu go ze sobą na drugą podróż, „mieli tak ostry spór, że rozstali się” (Dzieje Apostolskie 15:39).

Trudno sobie wyobrazić, że Paweł byłby tak zdenerwowany, gdyby Jan Marek odszedł z powodu choroby. Niektórzy uczeni sugerują, że jako wierzący Żyd, być może Jan Marek odszedł z powodu nieporozumień dotyczących obrzezania.

Baker Encyclopedia of the Bible opisuje tę różnicę zdań w następujący sposób:

„Całkiem możliwe, że Marek miał zastrzeżenia co do mądrości ewangelizowania pogan (takich jak cypryjski prokonsul, 13:12) bez wymagania pewnego przywiązania do judaizmu, problemu sumienia, nad którym wczesny kościół żydowski nieustannie się męczył (zob. 11:1-3; 15:5; Gal 2:11-14). Po tym, jak sobór jerozolimski (ok. 49 r. n.e.) zadekretował, że chrześcijanie pochodzenia nieżydowskiego nie muszą być obrzezani (Dz 15:22-29), Marek mógł ponownie rozważyć swoje poprzednie działanie i zdecydować się rzucić los Pawłowi. W tym momencie apostoł mógł jednak wątpić w jasność i stanowczość przekonań młodego człowieka.

Barnaba, który widział sprawy inaczej, rozstał się z Pawłem i wrócił na Cypr z Markiem.

Pokrewieństwo Jana Marka z Barnabą prawdopodobnie zwiększyło napięcie. Jeśli byli kuzynami, Barnaba mógł skupić się na lojalności wobec swojej rodziny.

W każdym razie wydaje się, że Paweł i Jan Marek pogodzili się później – zakładając, że Marek, o którym Paweł mówi jako o „współpracowniku” (Filemon 24) i „bardzo przydatnym w mojej służbie” (2 Tymoteusza 4:11), to Jan Marek.

Czy Jan Marek naprawdę napisał Ewangelię Marka?

To, czy Jan Marek napisał Ewangelię Marka, zależy głównie od tego, czy przyjmiemy, że był on tą samą osobą, co Marek Ewangelista. Wczesny kościół jednogłośnie twierdził, że Ewangelia Marka została napisana przez Marka Ewangelistę, że był on blisko związany z Piotrem i że jego ewangelia była oparta na relacji Piotra.

Oświadczenie Papiasza, zachowane przez Euzebiusza, jest najwcześniejszym zapisem, że Marek napisał ewangelię, która nosi jego imię.

W Przeciw herezjom Ireneusz z Lyonu (który żył w latach 115-202 n.e.) pisał o pochodzeniu każdej ewangelii i powiedział:

„Mateusz również wydał spisaną Ewangelię wśród Hebrajczyków w ich własnym dialekcie, podczas gdy Piotr i Paweł głosili w Rzymie i kładli fundamenty Kościoła. Po ich odejściu Marek, uczeń i tłumacz Piotra, również przekazał nam na piśmie to, co głosił Piotr”.

W swoim komentarzu do 1 Listu Piotra Klemens Aleksandryjski (żyjący w latach 150-215 n.e.) wspomniał:

„Marek, naśladowca Piotra, podczas gdy Piotr publicznie głosił Ewangelię w Rzymie przed niektórymi ekwitami Cezara i przedstawił wiele świadectw o Chrystusie, aby w ten sposób mogli zapamiętać to, co zostało powiedziane, z tego, co zostało powiedziane przez Piotra, napisał w całości to, co nazywa się Ewangelią według Marka”.

Tertulian (żyjący w latach 160-225 n.e.) pisał o autorytecie ewangelii w dziele Przeciw Marcjonowi:

„Ten sam autorytet kościołów apostolskich dostarczy dowodów także innym Ewangeliom, które posiadamy w równym stopniu za ich pośrednictwem i zgodnie z ich użyciem – mam na myśli Ewangelie Jana i Mateusza – podczas gdy to, co opublikował Marek, można uznać za Piotra, którego tłumaczem był Marek. Nawet Łukaszową formę Ewangelii ludzie zwykle przypisują Pawłowi. I może się wydawać, że dzieła, które publikują uczniowie, należą do ich mistrzów „.

Orygenes, badacz Biblii z II-III wieku, również popierał autorstwo Marka. W swoim komentarzu do Mateusza mówi o kolejności, w jakiej Ewangelie zostały napisane:

„Drugą napisaną była ta według Marka, który napisał ją zgodnie z poleceniem Piotra, który w swoim Liście ogólnym uznał go za syna, mówiąc: 'Kościół, który jest w Babilonie, wybrany razem z tobą, pozdrawia cię; tak samo Marek, mój syn'”.

Sama ewangelia jest technicznie anonimowa, ale nigdy nie zasugerowano innego autora, a wszystkie najwcześniejsze relacje twierdzą, że została napisana przez Marka.

Tak więc prawdziwe pytanie brzmi: czy „Jan, zwany także Markiem”, to ten sam człowiek, którego wczesny kościół nazywał Markiem? Większość współczesnych uczonych – i wielowiekowa tradycja kościelna – twierdzi, że tak.

Nieznana postać biblijna, ważny wczesny chrześcijanin

Biblia nie ma wiele do powiedzenia na temat Jana Marka. Ani o żadnej osobie o imieniu Marek. Mówi nam jednak, że ktoś o imieniu Marek był blisko Piotra i Pawła – dwóch najważniejszych przywódców wczesnego kościoła chrześcijańskiego. A najwcześniejsze źródła, jakie posiadamy, mówią nam, że pomimo niewielkiej roli w Piśmie Świętym, osoba o imieniu Marek odegrała ważną rolę w szerzeniu ewangelii Jezusa Chrystusa na całym świecie.